Vụ việc Jane Street & nguy cơ thao túng phái sinh tại Việt Nam

1. Tóm tắt vụ việc

Tháng 7 năm 2025, Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Ấn Độ (SEBI) đã ban hành lệnh cấm công ty giao dịch định lượng Jane Street hoạt động tại thị trường nước này. SEBI cáo buộc Jane Street thực hiện hành vi thao túng giá có hệ thống trong thị trường phái sinh, sử dụng chiến thuật gọi là “extended marking the close” – thao túng giá đóng cửa để kiếm lợi nhuận khổng lồ từ các hợp đồng quyền chọn.

Jane Street bị cho là đã lợi dụng cấu trúc giao dịch trong ngày, chiếm đến 15–25% tổng giao dịch trong rổ cổ phiếu ngân hàng, để thao túng chỉ số Bank Nifty nhằm hưởng lợi bất chính từ quyền chọn chỉ số.

2. Chiến thuật bị cáo buộc: Thao túng ba giai đoạn

Theo điều tra của SEBI, Jane Street thực hiện chiến lược gồm 3 bước:

Bước 1 – Buổi sáng: Mua mạnh cổ phiếu ngân hàng trong rổ chỉ số Bank Nifty và hợp đồng tương lai để đẩy giá tăng.
Bước 2 – Giữa phiên: Song song đó, mở vị thế bán lớn với quyền chọn (put/call) kỳ vọng chỉ số sẽ đảo chiều giảm.
Bước 3 – Cuối ngày: Thực hiện bán tháo mạnh, khiến chỉ số giảm mạnh vào cuối phiên và chốt lời vị thế quyền chọn.

SEBI cho biết hành vi này được thực hiện gần như hằng ngày từ đầu năm 2023 đến tháng 3/2025, bất chấp đã từng nhận cảnh báo từ sàn giao dịch quốc gia Ấn Độ (NSE).

Lợi nhuận bị cáo buộc: ~32.681 tỷ rupee (~4 tỷ USD)
Tài sản bị phong tỏa: ~4.843,57 tỷ rupee (~567 triệu USD)

3. Jane Street phản bác: Tranh cãi và pháp lý

Jane Street phản đối mạnh mẽ cáo buộc của SEBI, khẳng định rằng đây là chiến lược arbitrage hợp pháp, không nhằm thao túng thị trường. Họ đã chỉ trích các cáo buộc là “mang tính kích động” và cho biết sẽ kháng nghị lên Tòa phúc thẩm Chứng khoán Ấn Độ.

Theo Financial Times, nội bộ SEBI tin rằng đây là phép thử năng lực giám sát của cơ quan quản lý, giữa bối cảnh thị trường phái sinh Ấn Độ đang chứng kiến làn sóng nhà đầu tư cá nhân ồ ạt gia nhập.

4. Mặt trái của thị trường phái sinh Ấn Độ

Thị phần thế giới: Thị trường phái sinh cổ phiếu lớn nhất thế giới (chiếm ~60% toàn cầu).
Tỷ lệ đòn bẩy: Giao dịch phái sinh gấp 400 lần thị trường tiền mặt – mức cao nhất toàn cầu.
Rủi ro cho nhà đầu tư nhỏ: 91% nhà đầu tư cá nhân bị thua lỗ trong phái sinh (SEBI, 2024–2025).
Tổn thất cộng dồn: 1,05 lakh tỷ rupee (~13 tỷ USD) trong năm tài chính 2025 – tăng 41% so với năm trước.

5. Việt Nam: Những tương đồng đang hiện hữu

Tăng trưởng thị trường phái sinh vượt bậc

Ra mắt 2017, sản phẩm đầu tiên là hợp đồng tương lai VN30.
Tài khoản cá nhân tăng hơn 546 lần sau 6 năm, đạt 1,34 triệu (tính đến 7/2023).
Khối lượng giao dịch trung bình gần 225.000 hợp đồng/phiên trong năm 2023.
Nhà đầu tư cá nhân chiếm phần lớn giao dịch phái sinh, tương tự như xu hướng tại Ấn Độ.

Chỉ số phái sinh dựa trên VN30: cấu trúc dễ tổn thương

Hiện nay, sản phẩm phái sinh chủ lực tại Việt Nam là hợp đồng tương lai dựa trên chỉ số VN30 – bao gồm 30 cổ phiếu vốn hóa lớn. Tuy nhiên, nhiều mã trong rổ này như VIC, VHM, GVR, POW, VCB thường có:

Thanh khoản thấp hoặc giao dịch không đều
Tỷ lệ cổ đông lớn cao, dẫn đến lượng cổ phiếu tự do giao dịch (free-float) thấp
Ít nhà đầu tư tổ chức giao dịch thường xuyên, khiến giá dễ bị ảnh hưởng bởi lệnh lớn trong thời gian ngắn

Điều này dẫn đến hiện tượng “kéo chỉ số dễ dàng” – chỉ cần vài lệnh mua/bán ở một số mã trụ là có thể khiến VN30 tăng hoặc giảm đủ mạnh để làm lợi cho vị thế phái sinh (long/short).

Mảnh đất màu mỡ cho thao túng?

Chi phí thấp để tác động chỉ số: So với thị trường có thanh khoản dày, ở Việt Nam, chỉ cần khối lượng giao dịch trung bình vài trăm tỷ là có thể ảnh hưởng đến VN30.
Thời điểm nhạy cảm: Việc thao túng càng dễ xảy ra ở cuối phiên ATC (giao dịch định kỳ xác định giá đóng cửa) – nơi một lệnh duy nhất có thể định hình giá chốt của chỉ số.
Phù hợp với mô hình “đánh dấu giá đóng cửa” (marking the close) tương tự vụ Jane Street tại Ấn Độ.

Thực tế thị trường đã từng ghi nhận?

Giai đoạn 2020–2022, từng có hiện tượng một số cá nhân “dàn quân” vào phiên ATC để kéo VIC, VHM, khiến VN30 tăng giả tạo trong 1–2 phút cuối phiên – từ đó thu lợi từ vị thế phái sinh long.
Một số nhóm trên thị trường cũng từng cảnh báo việc sử dụng mã GVR hay POW (thanh khoản rất thấp) để “nhấc hoặc đè chỉ số”.

Hiện diện các tổ chức nước ngoài

Một số công ty giao dịch định lượng và thuật toán quốc tế đã có mặt tại Việt Nam, trong khi cơ chế kiểm soát HFT (high-frequency trading) còn sơ khai.

Bài học chiến lược cho Việt Nam

Tăng cường giám sát, đặc biệt cuối phiên

Việt Nam cần đầu tư vào công cụ theo dõi giao dịch thời gian thực, đặc biệt vào giai đoạn cuối phiên – thời điểm dễ bị thao túng nhất.

Bảo vệ nhà đầu tư cá nhân

Đẩy mạnh giáo dục tài chính, kiểm tra khả năng chịu rủi ro trước khi nhà đầu tư tiếp cận sản phẩm đòn bẩy cao.

Cân bằng mở cửa và quản lý rủi ro

Trong quá trình hướng tới "Emerging Market", cần minh bạch hóa thị trường và xây dựng hệ thống cảnh báo sớm cho giao dịch bất thường.

Sửa đổi Luật chứng khoán theo hướng chủ động

Luật Chứng khoán 2025 đã có tiến triển, nhưng cần bổ sung thêm các điều khoản chi tiết về giám sát giao dịch thuật toán, kiểm soát vị thế, xử phạt hành vi thao túng phái sinh.

Kết luận

Vụ việc Jane Street là một “case study” tiêu biểu cho các rủi ro tiềm ẩn khi thị trường phái sinh phát triển quá nhanh mà thiếu kiểm soát đầy đủ. Việt Nam hiện có đầy đủ yếu tố tương đồng: tăng trưởng nóng, nhà đầu tư cá nhân chiếm tỷ trọng lớn, và sự hiện diện của dòng vốn ngoại tinh vi.

Nếu Việt Nam muốn nâng cấp lên thị trường mới nổi một cách bền vững, cần đảm bảo thị trường không chỉ “rộng và sâu”, mà còn phải minh bạch và công bằng – nhất là trong bối cảnh giao dịch thuật toán và tần số cao đang ngày càng phổ biến.