Thương chiến vòng 2: rủi ro nào cho Việt Nam?

Trung Quốc và chiến lược “vũ khí hóa” đất hiếm

Thông báo ngày 9/10 đánh dấu bước leo thang mạnh nhất của Bắc Kinh trong việc kiểm soát đất hiếm. Lệnh cấm mới bao trùm 12 trong số 17 nguyên tố đất hiếm, bổ sung thêm năm loại quan trọng gồm holmium, erbium, thulium, europium và ytterbium. Đáng chú ý, Trung Quốc áp dụng cơ chế tương tự “Foreign Direct Product Rule” của Mỹ trong lĩnh vực chip bán dẫn – tức mọi công ty toàn cầu sử dụng vật liệu hoặc công nghệ có nguồn gốc Trung Quốc đều phải xin phép trước khi xuất khẩu sản phẩm.

Khác với những biện pháp trước đây chỉ giới hạn ở nguyên liệu thô, lệnh kiểm soát mới bao trùm toàn bộ chuỗi giá trị, từ thiết bị khai thác, công nghệ xử lý cho đến dây chuyền sản xuất. Trung Quốc hiện kiểm soát khoảng 90% công suất tinh luyện đất hiếm toàn cầu và gần như độc quyền 99,8% nguồn cung dysprosium, khiến lệnh hạn chế này có khả năng làm tê liệt các chuỗi cung ứng công nghiệp toàn cầu.

Phản ứng nhanh và mạnh của chính quyền Trump

Ngày 10/10/2025, ông Trump đáp trả bằng mức thuế bổ sung 100% với toàn bộ hàng hóa Trung Quốc, có hiệu lực từ 1/11/2025. Ông cũng đe dọa áp đặt kiểm soát xuất khẩu đối với “mọi phần mềm chiến lược” và cân nhắc hủy cuộc gặp với Chủ tịch Tập Cận Bình tại Hội nghị APEC.

Thị trường tài chính phản ứng dữ dội: S&P 500 và Nasdaq ghi nhận mức giảm mạnh nhất kể từ tháng 4/2025, trong đó các cổ phiếu công nghệ như Nvidia, Tesla, Amazon và AMD đều giảm trên 2% trong phiên giao dịch ngoài giờ.

Những điểm yếu chiến lược của Việt Nam

1. Ngành điện tử và bán dẫn

Ngành điện tử Việt Nam chịu rủi ro trực tiếp, khi phụ thuộc lớn vào nguyên liệu đất hiếm nhập từ Trung Quốc. Khoảng 30% hàng xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ có thành phần trung gian từ Trung Quốc, khiến doanh nghiệp Việt có thể bị kẹt giữa hai lựa chọn: giữ chuỗi cung ứng Trung Quốc hoặc duy trì thị trường Mỹ.

Ngành bán dẫn – lĩnh vực Việt Nam đang đặt kỳ vọng lớn với mục tiêu đào tạo 50.000 kỹ sư đến năm 2030 – đặc biệt dễ bị tổn thương. Các nguyên tố như gallium, germanium và dysprosium là vật liệu thiết yếu cho sản xuất chip. Lệnh cấm xuất khẩu của Trung Quốc sang Mỹ khiến doanh nghiệp Việt phục vụ thị trường Mỹ gặp trở ngại nghiêm trọng trong chuỗi cung ứng.

2. Phụ thuộc công nghệ sản xuất

Khoảng 70% máy móc công nghiệp tại Việt Nam được nhập từ Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc, trong đó các thiết bị khai thác và tinh luyện đất hiếm gần như không thể thay thế trong ngắn hạn. Khi lệnh kiểm soát của Trung Quốc mở rộng sang thiết bị và chuyển giao công nghệ, các nhà sản xuất Việt có thể phải xin phép Bắc Kinh để tiếp tục vận hành, kéo theo chi phí và rủi ro tăng cao.

3. Năng lực nội địa hạn chế

Dù Việt Nam xếp thứ ba thế giới về trữ lượng đất hiếm (khoảng 20 triệu tấn), sản lượng hiện tại chỉ đạt 300–4.300 tấn oxit đất hiếm mỗi năm, chiếm chưa đến 1% sản lượng toàn cầu. Mỏ Đông Pao – từng được kỳ vọng là dự án đầu tàu – vẫn gần như “án binh bất động”. Chính phủ đặt mục tiêu đạt 60.000 tấn/năm vào 2030, song con đường hiện tại còn rất xa.

Nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng

Hợp tác Hàn Quốc chưa đủ giải tỏa áp lực

Dù Hàn Quốc đã ký thỏa thuận với Việt Nam để đa dạng hóa nguồn cung đất hiếm và giảm phụ thuộc 95% vào Trung Quốc, nhưng đó là giải pháp dài hạn, chưa thể giúp Việt Nam trong trước mắt. Trung tâm Chuỗi cung ứng Khoáng sản Chiến lược Hàn – Việt mới chỉ ở giai đoạn xây dựng.

Khoảng cách công nghệ xử lý

Việt Nam hiện chưa có công nghệ tinh luyện và luyện kim đất hiếm hoàn chỉnh. Dự án thử nghiệm duy nhất – hợp tác với công ty Setopia (Hàn Quốc) – mới chỉ có quy mô đầu tư 4 triệu USD, quá nhỏ so với nhu cầu công nghiệp. Trong khi đó, Trung Quốc vẫn nắm 90% công suất sản xuất kim loại đất hiếm, khiến doanh nghiệp Việt vẫn phải phụ thuộc vào nguồn vật liệu chế biến từ Trung Quốc.

Tác động kinh tế trước mắt

Chi phí sản xuất tăng cao

Các nhà sản xuất Việt Nam đang đối mặt với ba lựa chọn khó khăn:

• Tuân thủ quy trình cấp phép phức tạp từ Trung Quốc (với khả năng bị từ chối cho các sản phẩm nhạy cảm).

• Tìm nguồn thay thế đắt đỏ hơn.

• Hoặc chấp nhận gánh thêm thuế Mỹ nếu vẫn sử dụng nguyên liệu có nguồn gốc Trung Quốc.

Khó khăn trong tiếp cận thị trường

Các quy định chồng chéo từ cả hai phía khiến doanh nghiệp xuất khẩu Việt phải chứng minh nguồn gốc từng gram đất hiếm trong sản phẩm – đặc biệt ảnh hưởng đến ngành điện tử và linh kiện ô tô, vốn phụ thuộc nhiều vào vật liệu từ Trung Quốc.

Tác động chiến lược và triển vọng ngắn hạn

Thúc đẩy “tách rời” chuỗi cung ứng

Cuộc chiến mới có thể thúc đẩy chiến lược “China Plus One” – các công ty đa quốc gia mở rộng sản xuất sang Việt Nam. Tuy nhiên, trong ngắn hạn, Việt Nam sẽ đối mặt tình trạng hỗn loạn chuỗi cung ứng trước khi đón nhận dòng đầu tư mới.

Thách thức địa – chính trị

Việt Nam tiếp tục phải giữ thế cân bằng tinh tế giữa hai siêu cường. Mối quan hệ Đối tác Chiến lược Toàn diện với Mỹ mở ra cơ hội hợp tác công nghệ cao, song nền tảng công nghiệp Việt vẫn gắn chặt với chuỗi cung ứng Trung Quốc.

Triển vọng 30–60 ngày tới

Khi hạn chót 1/11/2025 cho cả thuế Mỹ và lệnh kiểm soát mới của Trung Quốc đến gần, doanh nghiệp Việt nên chuẩn bị cho:

• Tắc nghẽn nguồn cung do Trung Quốc tạm ngừng xuất hàng chờ cấp phép.

• Biến động giá mạnh với linh kiện chứa đất hiếm.

• Chậm tiến độ sản xuất trong ngành điện tử và ô tô.

• Chi phí tuân thủ và chứng nhận xuất xứ tăng cao.

Thử thách chưa từng có đối với mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu

Dù GDP quý III/2025 của Việt Nam vẫn tăng mạnh 8,22%, khủng hoảng đất hiếm lần này cho thấy điểm yếu chiến lược của nền kinh tế phụ thuộc nhập khẩu nguyên liệu. Cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung đang chuyển từ cạnh tranh kinh tế sang cuộc chiến kiểm soát tài nguyên chiến lược, và Việt Nam – dù là bên thứ ba – lại đang ở trung tâm của “trận chiến vật liệu” này.